Η ελεύθερη βούληση είναι το παλαιότερο ερώτημα στην ψυχολογία και στην φιλοσοφία, μπορούμε να επιλέξουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή μας; Το θέμα της ελεύθερης βούλησης είναι ιδιαίτερα ακανθώδες, διότι αντιπροσωπεύει μια σύγκρουση μεταξύ δύο αντίθετων, αλλά εξίσου έγκυρων προοπτικών.
Από καθαρά μεταφυσική άποψη, αν δεν έχουμε ελεύθερη βούληση τότε γιατί είμαστε εδώ; Ποιο είναι το νόημα της ζωής αν δεν μπορούμε να επιλέξουμε εμείς τα δικά μας μονοπάτια; Όμως από καθαρά επιστημονική άποψη, πώς είναι δυνατόν να συμβεί κάτι χωρίς να έχει προκληθεί από κάτι άλλο;
Εάν μπορούμε πραγματικά να επιλέξουμε τότε αυτές οι επιλογές πρέπει να μην έχουν αιτία, κάτι που δεν μπορεί να εξηγηθεί μέσα στο μοντέλο της επιστήμης.
Εντός της ψυχολογίας δεν υπάρχει συναίνεση ως προς το εάν έχουμε πραγματικά ελεύθερη βούληση, αν και μεγάλο μέρος της επιστήμης φαίνεται να υποθέτει ότι δεν έχουμε.
Ο Φρόυντ (Freud) και ο Σκίνερ (Skinner) δεν συμφωνούσαν πολύ, αλλά σε ένα πράγμα που συμφωνούσαν ήταν ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζετε από τις επιρροές μέσα ή έξω από το περιβάλλον του ανθρώπου.
Έρευνες πάνω στη ικανότητα της ελεύθερης βούλησης προέρχονται από τομείς όπως η νευροεπιστήμη και η γενετική. Πολλοί νευροεπιστήμονες οπλισμένοι με εργαλεία (ΛΑΜΣ – fMRI) Λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού. Υποστηρίζουν ότι τώρα που μπορούμε να παρατηρήσομε τον εγκέφαλο, μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει κανένας “ελεύθερος” που να κάνει επιλογές.
Ο Τζον Σέαρλ (John Searle) το 1997 προσεγγίζει τη συνείδηση από βιολογική άποψη και υποστηρίζει ότι ο εγκέφαλος δεν είναι περισσότερο ελεύθερος από το ήπαρ ή το στομάχι.
Οι γενετιστές ανακαλύπτουν ότι πολλοί ψυχολογικοί επηρεασμοί συνδέονται με αλληλεπιδράσεις γονιδίου και περιβάλλοντος, έτσι ώστε τα άτομα με τα συγκεκριμένα γονίδια να είναι πιο πιθανό να αντιδράσουν με κάποιο τρόπο.
Ελεύθερη βούληση και γονίδια
Ο van Roekel το 2013 διαπίστωσε ότι το γονίδιο του υποδοχέα της ωκυτοκίνης OXTR rs53576 συνδέεται με τα επίπεδα της μοναξιάς. Οι άνθρωποι που έφεραν το συγκεκριμένο γονίδιο παρουσίαζαν ελαφρώς υψηλότερα επίπεδα μοναξιάς από ό, τι οι άνθρωποι χωρίς αυτό.
Αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν ότι τουλάχιστον κάποια από αυτά που αντιλαμβανόμαστε ως “ελεύθερη βούληση” καθορίζονται πραγματικά από τη βιολογία, το περιβάλλον μας, ή και τα δύο.
Σε ένα αμφιλεγόμενο σύνολο πειραμάτων, ο νευροεπιστήμονας Ben Libet το 1985 σάρωσε τους εγκεφάλους των συμμετεχόντων καθώς τους έδωσε εντολή να πατάνε ένα κουμπί όποτε εκείνοι αισθάνονταν έτοιμοι. Ο Libet διαπίστωσε ότι την στιγμή που ο εγκέφαλος έδινε εντολή στο δάκτυλο να πατήσει το κουμπί, με την στιγμή κατά την οποία βίωνε την συνειδητή πρόθεση να το πατήσεις, δεν ήταν ίδιες.
Ο Libet ερμήνευσε αυτό το εύρημα ως ότι ο εγκέφαλος είχε ήδη “αποφασίσει” να κάνει την κίνηση και ότι ο άνθρωπος γνώριζε συνειδητά αυτή την απόφαση αφού η επιλογή αυτή έχει γίνει ήδη.
Πολλοί άλλοι νευροεπιστήμονες χρησιμοποίησαν τα ευρήματα του Libet ως απόδειξη ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά, ελέγχεται από τη νευροβιολογία και ότι η ελεύθερη βούληση δεν υπάρχει.
Ο ψυχολόγος του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ Daniel Wegner και οι συνεργάτες του διεξήγαγαν μελέτες που δείχνουν ότι οι άνθρωποι, πιστεύουν ότι έχουν τον έλεγχο των γεγονότων που ξεκινούν από άλλους.
Οι οπαδοί μιας ομάδας προσπαθούν να “δώσουν καλές δονήσεις” σε έναν παίκτη του μπάσκετ που εκτελεί κρίσιμες ελεύθερες βολές. Η σε έναν προπονητή που προσπαθεί να καθοδηγήσει την αμάδα του. Ωστόσο η κοινή λογική μας λέει ότι οι “δονήσεις” μας δεν έχουν καμία αξία με το αν ο παίκτης πραγματοποίηση με επιτυχία αυτή την ελεύθερη βολή ή όχι.
Ο Wegner υποστηρίζει ότι αυτό που αποκαλούμε “ελεύθερη βούληση” είναι πραγματικά γεγονότα των οποίων τα αίτια δεν καταλαβαίνουμε.
Υπάρχει κάποια ελπίδα;
Είμαστε πραγματικά ελεγχόμενοι από τη βιολογία και το περιβάλλον μας; Είναι ανθρώπινη ανάγκη;
Ορισμένες θεωρίες της ψυχολογίας βασίζονται στην παραδοχή της ελεύθερης βούλησης. Η θεωρία του αυτοπροσδιορισμού (Deci & Ryan, 1985) (Self-Determination Theory) υποστηρίζει ότι είναι μια επιλεγμένη λειτουργία ως μια βασική ανθρώπινη ανάγκη.
Οι θεωρίες της προσωπικής ταυτότητας, ειδικά εκείνες που έχουν ρίζες στην ψυχολογία του εγώ του Erikson (1950) δηλώνουν ότι οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες πρέπει να έχουν νόημα, συνείδηση του κόσμου γύρω τους, και τη θέση τους μέσα στον κόσμο.
Η ανθρωπιστική θεωρία του Maslow (1968) αφορά την εξατομίκευση, την ταυτοποίηση και τη διαβίωση σύμφωνα με τις υψηλότερες δυνατότητες του ατόμου, ως απώτερο στόχο της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτό μας φέρνει σε μια ασυμβατότητα.
Πώς μπορεί ένα άτομο να έχει αυτεξουσιότητα στις επιλογές του, να έχει συναίσθηση για τον κόσμο, ακόμη και αυτοπραγμάτωση, όταν οι νευροεπιστημονικές μαρτυρίες φαίνεται να δείχνουν ότι οι εγκέφαλοί μας λαμβάνουν αποφάσεις πριν τις συνειδητοποιήσουμε; Είμαστε πραγματικά μόνο αυτοματοποιημένα πλάσματα χωρίς δυνατότητα επιλογής; Και αν είμαστε, πότε λειτουργούμαι ηθελημένα; Ποια είναι η ανάγκη για να λειτουργούμαι με ελεύθερη βούληση;
Ένα αυτοματοποιημένο πλάσμα δεν θα χρειαζόταν καμία από αυτές τις υπόθεση. Η ελεύθερη βούληση έχει τεράστια προβλήματα σε πολλούς τομείς της κοινωνίας μας, συμπεριλαμβανομένου του νομικού μας συστήματος.
Εάν ένας ποινικός κατηγορούμενος δεν έχει ελεύθερη βούληση, τότε δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος για το έγκλημά του, γιατί δεν θα μπορούσε να επιλέξει διαφορετικά. Ένα παιδί που αποτυγχάνει σε μια εξέταση δεν μπορεί να τιμωρηθεί, επειδή το αποτέλεσμα της εξέτασης δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικό.
Ο ψυχολόγος Roy Baumeister επικεντρώνεται στις συνέπειες της πίστης (ή μη πίστης) της ελεύθερης βούλησης και όχι στο αν πράγματι έχουμε ελεύθερη βούληση. Αυτό που έχει σημασία είναι αν πιστεύουμε πραγματικά ότι κάνουμε επιλογές. Πιστεύοντας ότι είμαστε ελεύθεροι μας οδηγεί να ενεργούμε σαν να είμαστε.
Ο Baumeister και οι συνάδελφοί του Masicampo, & DeWall το 2009 διεξήγαγαν πειράματα που έδειξαν ότι λέγοντας στους ανθρώπους ότι δεν έχουν ελεύθερη βούληση, τους οδηγείσαι να συμπεριφέρονται κοινωνικά με ανεύθυνους τρόπους.
Έτσι έχουμε πραγματικά ελεύθερη βούληση;
Εάν δεν είχαμε ελεύθερη βούληση, τότε ένας επιστήμονας που θα μπορούσε να μετρήσει όλους τους καθοριστικούς παράγοντες της συμπεριφοράς μας, θα πρέπει να είναι σε θέση να εξηγήσει το 100% της συμπεριφοράς μας.
Αν είχαμε ελεύθερη βούληση, τότε ακόμη και η μέτρηση όλων των καθοριστικών παραγόντων θα άφηνε κάποια από τη συμπεριφορά μας ανεξήγητη.
Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε όλους τους καθοριστικούς παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά ούτε και μπορούμε να τους κατανοήσουμε.
Έτσι λοιπόν έχουμε μείνει λίγο πολύ από εκεί που ξεκινήσαμε. Το εάν οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη βούληση είναι μια ερώτηση που οι φιλόσοφοι έχουν συζητήσει εδώ και αιώνες, και πιθανότατα θα συνεχίσουν να το κάνουν.
Η ψυχολογία μπορεί να παράσχει ορισμένες ιδέες για το πώς θα μπορούσε να λειτουργήσει η ελεύθερη βούληση, ή τουλάχιστον η πίστη στην ύπαρξή της, αλλά πέρα από αυτό πιθανόν να μην μπορέσουμε να επαληθεύσουμε ή να ακυρώσουμε την ύπαρξή της.
Αυτό που είναι σημαντικό όμως, είναι ότι αντιμετωπίζουμε ο ένας τον άλλο (και τους εαυτούς μας) ως αυτοπροσδιορισμένα όντα των οποίων οι σκέψεις και τα συναισθήματα είναι σημαντικά.
Σχετικά Άρθρα
Πώς η προσωπικότητα του ανθρώπου μορφοποιείται και αλλάζει;
Αυτοεκτίμηση : Τι είναι και πώς να την τονώσετε
